Zaan

De bovenkruier balkenzager De Zaan stond op de oostoever van de Watering even ten zuiden van de Krabsloot. Pieter Boorsma stelt in zijn standaardwerk Duizend Zaanse Molens dat de molen in 1856 werd gebouwd. In de brandkroniek in hetzelfde boek wordt echter een blikseminslag gemeld op 9 juli 1853 met de mededeling, dat “deze zaagmolen juist in aanbouw was.”
Er is dus een fout gemaakt, maar welke?
Willem Buys Pzn, die in 1918 een lijst met 812 molennamen publiceerde, zegt net als Boorsma dat de molen in 1856 werd gebouwd. Hij noemt ook de opdrachtgever er bij: Huibert van der Stadt jr. Tien jaar later werd De Zaan verkocht aan P. Kluyver jr., die hem in 1876 ombouwde tot stoomzagerij De Zaan. Deze stoomzagerij werd in 1906 gesloopt en een paar honderd meter verplaatst en geheel van steen en beton opnieuw opgetrokken. De toegang tot de molen en later de stoomzagerij was over het Blauwepad .
Buys werkte zeer lang op allerlei houtzaagmolens. Hij begon zijn carrière als kotjongen op De IJsvogel en trok vervolgens via verfmolen De Grauwe Hengst, langs de houtzagers De Pet, De Bonsem, De Smid, De Zaan en De Kruiskerk, vrijwel steeds in dienst van Huybert van der Stadt. Toen deze zijn zaak liquideerde kwam hij in dienst van Pieter Kluyver, die De Zaan had overgenomen, maar ook nog met windmolen De Bonsem – een paltrok vlakbij De Zaan – werkte. Buys werd er middelknecht om uiteindelijk als rondzager in de stoomzagerij De Zaan te eindigen. Hier werd hij het slachtoffer van een ernstig bedrijfsongeval, dat hem zijn rechterhand en enkele vingers van zijn linkerhand kostte. Hoewel hij daarna nauwelijks nog kon schrijven voltooide hij toch zijn bijzondere molenlijst, die als basis zou dienen voor Duizend Zaanse Molens van Pieter Boorsma. Deze haalde er wel talloze onjuistheden uit, maar de verdienste van Buys bleef toch dat hij 812 molennamen had vastgelegd.
Als oud-werknemer in de windmolen De Zaan en de stoomzagerij mag hij met betrekking tot deze bedrijven wel als een betrouwbare bron gezien worden.
Voor de in DZM in juli 1853 gemelde brand is er geen ondersteuning van de befaamde brandkroniek van N. van Pomeren uit Koog aan de Zaan, die van 1656 tot 1906 loopt en als zeer betrouwbaar geldt. De blikseminslag in De Zaan op 9 juli 1853 meldt Van Pomeren niet. Wellicht brak er geen brand uit. De brandkroniek van DZM werd samengesteld door de Zaandijker historicus Gerrit Jan Honig. Deze noemt zijn bron niet, maar ongetwijfeld baseerde hij zich op één van de vele andere brandkroniekjes, waarover hij de beschikking had. Mijns inziens is er geen twijfel dat de blikseminslag heeft plaats gehad in 1856.
Ook Gosse Oosterbaan meldt de brand in 1856 in zijn boek ‘De Tweeling in de Ban’, maar hij geeft P. Vet als eigenaar en niet Huybert van der Stadt.